Tết Đoan Ngọ III
_____
Mít nhà Ôn Nội ở Truồi có trồng 2 loại: mít ướt và mít
ráo. Mít ráo múi vàng nhìn rất đẹp mắt, ăn dòn sựt và ngọt nên dân gian có câu
ngon như múi mít. Hồi nhỏ nghe thì tưởng vậy, nhưng lớn lên mới biết là người
ta không nói mít ngon mà nói cái khác ngon như múi mít... Múi mít ngon là nó phải
vàng, ngọt và dòn sựt sựt. Xơ cái, là những múi mít lép, nhỏ, không có hạt,
cũng ngọt. Nghe nói mít mật thì khi cắn cái là còn thấy nước trong thịt ứa ra
ngọt quyện với miếng mít khi nhai, mà hồi đó chưa ăn. Cái phiền khi cắt trái
mít, ngán nhất là mủ mít. Ta nói mủ mít dính vào tay khó rửa, dính vào dao thì
như muốn bỏ đi, phải dùng dầu hỏa hôi thiệt là hôi hay thọc vào gạo (gạo hồi
xưa xay tay nên còn nhiều cám) nói chung rất là vất vả. Còn không may dính vào
áo quần thời đó thì ôi thôi rồi. Mấy cái áo bị mấy vệt xám nâu hay xám đen thì
không là mủ chuối cũng mủ mít.
Mít ướt, nhất là mít ướt chín cây thì khỏi nói. Nó rất
ít mủ, ăn thơm và mềm ngon ngọt chi lạ. Chỉ cần cắt nhẹ dọc vỏ quả mít, lấy tay
cầm cái cuống lôi cái cồi, rồi banh ra là đánh chén. Bốc tay luôn, khỏi dao nĩa gì ráo. Ăn không cũng đã ngon rồi,
mà chịu khó giã một ít ớt trái chín đỏ với muối hột mà chắm nữa thì... Hột mít
ướt to và không dính vào thịt nên không sợ nuốt nhầm trong cơn say ăn uống như
hột dâu. Mít Tố nữ trái nhỏ ít múi hơn, múi nó mềm nhưng không nhão ra như mít
ướt và khi kéo cái cồi thì cả chùm múi mít lúc nhúc lít nhít bám theo cồi, để
cái vỏ với xơ lại.
Cồi mít đem luộc, cắt ép thành từng miếng mỏng, ướp rồi
mang chiên, làm chả chay, giống như thịt vậy. Xơ mít và phần trong của vỏ mít
dùng kho cá nục hay cá đối, có khi nó còn ngon hơn cả thịt cá luôn.
Hột mít rửa sạch, rạch một khía trên vỏ rồi đem hấp
cơm. Ai siêng đem nướng hay luộc rồi bóc vỏ ăn. Hoặc luộc xong bóc luôn vỏ lụa
đem nấu chè như nấu chè đậu xanh đánh vậy. Có một loại đường Oligosacarit trong
hột mít, do kích thước phân tử khá lớn nên nó không được hấp thu hết ở phần
trên của ruột, xuống tới ruột già thì hệ vi khuẩn đồi dào ở đây sẽ tiêu thụ
chúng và sản sinh ra một lượng lớn khí khá nhiều. Mấy đứa con nít hay chọc
nhau:
"Ăn hột mít địt tầm phào - Ra ngoài rào địt cái ộn
- Vô trong độn địt cái rầm - xuống dưới hầm địt cái tút".
Mấy Chú quen trong xóm chỉ cách phân biệt,
trái mít non nào mà đầy phấn vàng bám trên vỏ là trái mít không thụ phấn để lớn
thành trái được, nó sẽ vàng rồi héo đi gọi là mít cám hay dái mít. Dái mít chừng
lớn hơn ngón chân cái người lớn, được các cháu xắt mỏng trộn với muối ớt và ít
vị tinh... Chào ơi! nó không khác gì đĩa gỏi cả. Vậy chớ mà hỏi cây nào là mít
ráo, cây nào là mít ướt thì chịu. Phải hỏi Mệ, Mệ nhớ cây nào trồng ở đâu.
Sau mấy hôm bão, cây cối trong vườn gãy được gom lại để
nắng lên phơi khô làm củi. Mấy trái non rụng thì bỏ, không làm gì được ngoại trừ
đu đủ non, chuối non là có thể tận dụng làm thức ăn cho người hoặc gia súc. Mít
non cũng vậy, trái chừng cái đầu người thì chưa kịp chín, cắt bỏ vỏ, thái lát mỏng
nấu canh làm gỏi hay xào. Giờ nghĩ lại vẫn còn nhớ tới vị lá lốt xắt nhỏ trong
đó... Vậy không biết mít ngon hay lá lốt ngon ta?
Thường vỏ mít được bỏ cho heo, bò ăn. Có lần mình lấy
1 miếng to mang phơi khô rồi quỳ gối lên đó. Bị nghe kể là ở trường có mấy ông
thầy bắt học trò quỳ gối lên vỏ mít để phạt cái tội gì đó, mình sợ sợ quá nên tự
làm để quỳ trước thử cho có cảm giác.
Cái lá mít thì nhỏ nhưng trơn láng, không có lông hay
gai nên có khi đang chơi ngoài đồng, không kịp về nhà lấy giấy thì mình cũng đã
vài lần dùng tạm nó. Cũng tốt, không tới mức "Trạm xá khuyên dùng"
nhưng không thể đòi hỏi gì hơn trong những điều kiện như vậy. Lớn lên chút thì
nghe người lớn hay mắng "chữ nghĩa không bằng cái lá mít mà cũng bày đặt"
cho nên mình đoán ra là ngày xưa lâu lắm rồi, thời chưa có giấy người ta lấy lá
tre viết lên lá mít nên mới có "bút lá tre" nữa. Có mấy chú lấy dao
khắc đục lên lá mít thành những tác phẩm nghệ thuật rồi để khô xong ép vào tập
trông ấn thượng lắm, không thua gì lá thuộc bài hay hoa phượng hết. Hồi học cuối
cấp 3, viết lưu bút gì đó mình cũng tính làm vậy nhưng suy đi nghĩ lại, thôi.
Nhỡ cái con đó nó mang cái lá ra khoe ai, người ta nói "đẹp ghê hí, làm bằng
lá chi ri", không lý phải dặn nó nói là lá thuộc bài!
Hồi đó có một cây mít lão, nó già rồi, mấy Ôn nói
không ra trái nữa thì đốn đi. Rứa là trai làng xúm nhau lại, chặt nhánh, cưa, đốn...um
sùm lên cả hai ngày. Mấy chú đào cả cái gốc lên trông rất ngộ. Gỗ mít không quý
như gỗ lim để làm phản và tủ kệ trong nhà, nhưng xẻ dọc thân mít ra thì mùi nó
rất thơm, ruột cây vàng ươm. Trong ruột gốc mít thì cái vân nó rất lạ, nó sít lại
và uốn lượn nhiều hơn vân trên thân, nhìn như ai vẻ tranh trừu tượng gì đó. Cưa
ngang thân mít thì không có gì, nhưng khi cưa dọc thì quang cảnh rất là
"hoành tráng". Người ta dựng xéo thân mít lên so với mặt đất, phía đầu
cao thì một chú trèo lên cái giàn rất cao, phía đầu thấp thì một chú đứng dưới
đất. Hai người cầm một cái cưa thiệt là dài, dài chừng bằng hoặc hơn thân mít
luôn. Người cao người thấp cò cưa để xẻ thân gỗ ra thành từng tấm gỗ mỏng hơn.
Sau phần gỗ mít đó làm gì thì mình không nhớ.
